ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ‌.ᱨᱤ ᱵᱟᱜᱟᱱ

ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱛᱟᱨᱩᱵ ᱨᱟᱠᱷᱟᱵᱤᱨ
ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ.ᱨᱤ ᱵᱟᱜᱟᱱ
ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱛᱟᱨᱩᱵ ᱨᱟᱠᱷᱟᱵᱤᱨ; ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ.ᱨᱤ ᱵᱟᱜᱟᱱ
IUCN category II (national park)
	ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱵᱤᱨ ᱨᱮ ᱟᱺᱰᱤᱭᱟ ᱛᱟᱨᱩᱵ
Location	ᱪᱟᱢᱚᱨᱟᱡᱽᱱᱚᱜᱚᱨ ᱡᱤᱞᱞᱟ., ᱠᱚᱨᱱᱟᱴᱚᱠ, ᱵᱷᱟᱨᱚᱛ
Nearest city	ᱪᱟᱴᱨᱟᱡᱽᱱᱚᱜᱚᱨ (᱕᱐ ᱠ.ᱢ.), ᱢᱚᱦᱤᱥᱩᱨ (᱘᱐ ᱠ.ᱢ.)
Established	᱑᱙᱗᱔
Governing body	ᱮᱱᱵᱷᱟᱨᱢᱮᱸᱴ ᱮᱸᱰ ᱯᱷᱚᱨᱮᱥᱴ ᱢᱤᱱᱤᱥᱴᱨᱤ, ᱠᱚᱨᱱᱟᱴᱚᱠ ᱯᱷᱚᱨᱮᱥᱴ ᱰᱤᱯᱟᱴᱢᱮᱸᱴ
	bandipurtigerreserve.in

ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱛᱟᱨᱩᱵ ᱨᱟᱠᱷᱟᱵᱤᱨ ᱟᱨ ᱵᱟᱝ ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ.ᱨᱤ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱫᱚ ᱫᱩᱠᱷᱤᱱ ᱵᱷᱟᱨᱚᱛ ᱨᱮᱭᱟᱜ ᱯᱚᱱᱚᱛ ᱠᱚᱨᱱᱟᱴᱚᱠ ᱨᱮ ᱢᱮᱱᱟᱭᱟ ᱾ ᱠᱚᱨᱱᱟᱴᱚᱠ ᱨᱮᱱ ᱛᱟ.ᱨᱩᱵ ᱮᱞᱠᱷᱟ ᱫᱚ ᱥᱤᱧᱚᱛ ᱨᱮᱭᱟᱜ ᱜᱚᱴᱟ ᱢᱩᱞᱩᱠ ᱠᱷᱚᱱ ᱡᱟ.ᱥᱛᱤ ᱧᱚᱜ ᱜᱮᱭᱟ ᱾ ᱑᱙᱗᱔ ᱨᱮ ᱵᱷᱟᱨᱚᱛ ᱥᱚᱨᱠᱟᱨ ᱱᱚᱶᱟ ᱢᱤᱫ ᱨᱟᱠᱷᱟᱵᱤᱨ ᱢᱮᱱᱛᱮ ᱧᱩᱛᱩᱢ ᱦᱟ.ᱴᱤᱧ ᱞᱮᱜᱼᱟ ᱾ ᱱᱟᱜᱟᱨᱦᱳᱲᱮ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ.ᱨᱤ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱥᱩᱨ ᱨᱮ ᱢᱮᱱᱟᱜ ᱱᱚᱶᱟ ᱨᱟᱠᱷᱟᱵᱤᱨ ᱫᱚ ᱥᱤᱧᱚᱛ ᱨᱮᱭᱟᱜ ᱱᱟᱯᱟᱭ ᱨᱟᱠᱷᱟᱵᱤᱨ ᱠᱟᱱᱟ ᱾ ᱥᱮᱫᱟᱭ ᱱᱚᱶᱟ ᱵᱤᱨ ᱫᱚ ᱢᱚᱦᱤᱥᱩᱨ ᱵᱚᱝᱥᱚ ᱠᱚᱣᱟᱜ ᱥᱮᱸᱫᱽᱨᱟ ᱵᱤᱨ ᱛᱟᱦᱮᱸ ᱠᱟᱱᱟ, ᱛᱚᱵᱮ ᱱᱮᱛᱟᱨ ᱫᱚ ᱨᱟᱠᱷᱟᱵᱤᱨ ᱠᱚ ᱧᱩᱢ ᱟᱠᱟᱫᱟ ᱾ ^[᱑] ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱵᱤᱨ ᱨᱮ ᱟᱭᱢᱟ ᱞᱮᱠᱟᱱᱟᱜ ᱫᱟᱨᱮ ᱧᱮᱞᱚᱜ ᱨᱮᱦᱚᱸ ᱚᱱᱟ ᱢᱩᱫᱽ ᱨᱮ ᱠᱨᱟᱱᱛᱤᱭᱚ ᱟᱨ ᱩᱯᱚᱠᱨᱟᱱᱛᱤᱭᱚ ᱯᱚᱨᱱᱚᱢᱳᱪᱤ ᱵᱤᱨ ᱧᱟᱢᱚᱜᱼᱟ ᱾

874 k.m.² ᱡᱟᱭᱜᱟ ᱨᱮ ᱦᱟ.ᱴᱤᱧ ᱠᱟᱱᱟ ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ.ᱨᱤ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱾ ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ, ᱱᱟᱜᱟᱨᱦᱳᱲ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ.ᱨᱤ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱖᱔᱓ k.m.², ᱢᱩᱫᱩᱢᱚᱞᱟᱭᱤ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ.ᱨᱤ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱓᱒᱐ k.m.² ᱟᱨ ᱣᱟᱭᱱᱟᱰ ᱵᱤᱨᱡᱩᱱᱛᱩ ᱨᱟᱠᱷᱟᱵᱤᱨ ᱓᱔᱔ k.m.² ᱠᱚ ᱢᱮᱥᱟ ᱟᱛᱮ ᱵᱮᱱᱟᱣ ᱠᱟᱱ ᱱᱤᱲᱚᱜᱤᱨᱤ ᱨᱤᱡᱚᱨᱵᱮᱥᱚᱱ ᱵᱟᱭᱚᱥᱯᱷᱤᱭᱚᱨ ᱒᱑᱓᱘ k.m.² ᱫᱚ ᱮᱥᱤᱭᱟ ᱨᱮᱭᱟᱜ ᱢᱟᱨᱟᱝ ᱦᱟ.ᱛᱤ ᱵᱟᱥᱟᱜ ᱴᱷᱟᱶ ᱾

ᱨᱟᱢᱚᱨᱟᱡᱽᱱᱚᱜᱚᱨ ᱡᱤᱞᱞᱟ. ᱨᱮᱭᱟᱜ ᱜᱩᱱᱰᱞᱩᱯᱮᱴ ᱛᱟᱞᱩᱠᱮᱨ ᱨᱮ ᱢᱮᱱᱟᱜ ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱫᱚ ᱢᱚᱦᱤᱥᱩᱨ ᱠᱷᱚᱱ ᱘᱐ ᱠ.ᱢ. ᱥᱟᱝᱜᱤᱧ ᱨᱮ ᱢᱮᱱᱟᱭᱟ ।^[᱒] ᱩᱛᱠᱟᱢᱚᱸᱰᱚ ᱫᱚ ᱢᱤᱫ ᱢᱟᱬᱟᱱ ᱴᱷᱟᱶ ᱠᱟᱱᱟ ᱚᱱᱟᱛᱮ ᱟᱭᱢᱟ ᱦᱚᱲ ᱥᱮ ᱜᱟ.ᱰᱤ ᱢᱚᱴᱚᱨ ᱠᱚ‌ ᱥᱮᱱ ᱦᱤᱡᱩᱜ ᱠᱟᱱᱟ ᱾ ᱛᱚᱵᱮ ᱜᱟ.ᱰᱤ ᱠᱚ ᱥᱟᱝ ᱛᱟᱯᱟᱠᱤᱡ ᱠᱟᱛᱮ ᱵᱤᱨ ᱡᱩᱱᱛᱩ ᱠᱚ ᱜᱩᱡᱩᱜ ᱠᱟᱱᱟ ᱾^[᱓] ᱛᱚᱵᱮ ᱡᱩᱱᱛ ᱡᱟ.ᱥᱛᱤ ᱠᱚ ᱜᱩᱨᱼᱮᱱ ᱠᱷᱟ.ᱛᱤᱨ ᱱᱚᱶᱟ ᱵᱤᱨ ᱛᱟᱞᱟᱛᱮ ᱧᱤᱫᱟ. ᱙ ᱴᱟ ᱠᱷᱚᱱ ᱥᱮᱛᱟᱜ ᱖ ᱴᱟ ᱦᱟ.ᱵᱤᱡ ᱜᱟ.ᱰᱤ ᱢᱚᱴᱚᱨ ᱥᱮᱱᱚᱜ ᱢᱟᱱᱟ ᱜᱮᱭᱟ ᱾ ^[᱔] ᱧᱤᱫᱟ. ᱙ ᱴᱟ ᱯᱚᱨᱮ ᱠᱚᱨᱱᱟᱴᱚᱠ ᱠᱷᱚᱱ ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱟᱨ ᱛᱟᱢᱤᱞᱱᱟᱰᱩ ᱠᱷᱚᱱ ᱢᱩᱫᱩᱢᱚᱞᱟᱭᱤ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ.ᱨᱤ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱥᱮᱱᱚᱜ ᱦᱚᱨ ᱨᱮᱭᱟᱜ ᱜᱮᱴ ᱠᱚ ᱮᱥᱮᱫᱟ ᱾ ᱚᱱᱟᱛᱮ ᱡᱷᱚᱛᱚ ᱜᱟ.ᱰᱤ ᱫᱚ ᱥᱮᱛᱟᱜ ᱦᱟ.ᱵᱤᱡ ᱞᱟ.ᱭᱤᱱ ᱠᱟᱛᱮ ᱛᱤᱝᱜᱩ ᱠᱚᱜᱼᱟ ᱾

ᱱᱟᱜᱟᱢ

ᱢᱚᱦᱤᱥᱩᱨ ᱨᱤᱱᱤᱡ ᱨᱟᱡᱽ ᱑᱙᱓᱑ ᱨᱮ ᱥᱮᱸᱫᱽᱨᱟ ᱞᱟ.ᱜᱤᱱ ᱙᱐ ᱠ.ᱢ. ᱨᱮᱭᱟᱜ ᱨᱟᱠᱷᱟ ᱵᱤᱨ ᱛᱷᱟᱯᱚᱱ ᱞᱮᱜᱼᱟ ᱾ ᱩᱱ ᱚᱠᱛᱚ ᱱᱚᱶᱟ ᱨᱮᱭᱟᱜ ᱧᱩᱛᱩᱢ ᱛᱟᱦᱮᱸ ᱠᱟᱱᱟ, ᱵᱷᱮᱬᱩᱜᱳᱯᱟᱲ ᱾ ᱛᱟ.ᱨᱩᱵ ᱠᱚᱣᱟᱜ ᱯᱨᱚᱠᱚᱲᱯᱚ ᱞᱟ.ᱜᱤᱱ ᱑᱙᱗᱓ ᱨᱮ ᱵᱷᱮᱬᱩᱜᱳᱯᱟᱲ ᱟᱨ ᱘᱐᱐ k.m.² ᱨᱮᱭᱟᱜ ᱵᱤᱨ ᱢᱮᱥᱟ ᱟᱛᱮ ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ.ᱨᱤ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱠᱚ ᱛᱷᱟᱯᱚᱱ ᱠᱮᱫᱟ ᱾^[᱕]

ᱚᱛᱱᱚ

ᱱᱤᱲᱚᱜᱤᱨᱤ ᱨᱤᱡᱚᱨᱵᱮᱥᱚᱱ ᱵᱟᱭᱚᱥᱯᱷᱤᱭᱚᱨ ᱧᱮᱞᱚᱜ ᱠᱟᱱᱟ

᱗᱕° ᱑᱒’ ᱑᱗" ᱯᱩᱨᱩᱵᱽ ᱠᱷᱚᱱ ᱗᱖° ᱕᱑’ ᱓᱑" ᱯᱩᱨᱩᱵᱽ ᱫᱨᱟᱜᱷᱤᱢᱟ ᱟᱨ ᱑᱑° ᱓᱕’ ᱓᱔" ᱩᱛᱚᱨ ᱠᱷᱚᱱ ᱑᱑° ᱕᱗’ ᱐᱒" ᱩᱛᱚᱨ ᱚᱠᱷᱭᱟᱝᱥᱚ ᱛᱟᱞᱟᱨᱮ ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ.ᱨᱤ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱢᱮᱱᱟᱜᱼᱟ.ᱱᱤᱡ ᱾ ᱱᱚᱰᱮ ᱫᱮ ᱰᱮᱠᱟᱱ ᱯᱞᱟᱴᱳ ᱫᱚ ᱯᱚᱪᱷᱤᱢ ᱜᱷᱟᱴ ᱵᱩᱨᱩ ᱥᱟᱝ ᱡᱚᱴᱮᱫ ᱠᱟᱱᱟ ᱾ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ‌.ᱨᱤ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱫᱚ ᱫᱚᱨᱭᱟ ᱯᱷᱮᱰᱟᱛ ᱠᱷᱚᱱ ᱡᱟ.ᱥᱛᱤ ᱑᱔᱕᱔ ᱢᱤᱴᱚᱨ ᱩᱥᱩᱞᱟ ᱟᱨ ᱡᱷᱚᱛᱚ ᱠᱷᱚᱱ ᱠᱷᱟᱴᱚᱼᱟᱜ ᱫᱚ ᱖᱘᱐ ᱢᱤᱴᱚᱨ ᱦᱩᱭᱩᱜᱼᱟ ᱾ ᱱᱚᱶᱟ ᱠᱷᱟ.ᱛᱤᱨ ᱜᱮ ᱱᱟᱰᱮ ᱫᱚ ᱟᱭᱢᱟ ᱞᱮᱠᱟᱱᱟᱜ ᱫᱟᱨᱮ ᱠᱚ ᱧᱮᱞ ᱧᱟᱢᱚᱜᱼᱟ ᱾ ᱚᱱᱟ ᱠᱷᱟ.ᱛᱤᱨ ᱠᱨᱟᱱᱛᱤᱭᱚᱼᱩᱯᱚᱠᱨᱟᱱᱛᱤᱭᱚ ᱨᱚᱦᱚᱲ ᱯᱚᱨᱱᱚᱢᱳᱪᱤ ᱵᱤᱨ,ᱱᱟᱥᱮ ᱚᱫᱟ ᱯᱚᱨᱱᱚᱢᱳᱪᱤ ᱵᱤᱨ, ᱜᱷᱟᱥ ᱯᱩᱲᱭᱟ.,ᱥᱟᱵᱷᱟᱱᱱᱟ ᱟᱨ ᱜᱷᱟᱥ/ᱡᱟ.ᱱᱩᱢ ᱵᱩᱫᱟ. ᱠᱚ ᱧᱟᱢᱚᱜᱼᱟ ᱾ ᱱᱟᱰᱮᱱᱟᱜ ᱵᱤᱨ ᱫᱚ ᱟ.ᱰᱤᱜᱟᱱ ᱪᱮᱬᱮᱼᱪᱩᱯᱨᱩᱡ, ᱡᱤᱣᱤᱫᱼᱡᱤᱭᱟ.ᱲᱤ ᱠᱚᱣᱟᱜ ᱵᱟ.ᱰᱩᱜ ᱞᱟ.ᱜᱤᱱ ᱜᱚᱜᱽᱲᱚᱼᱟᱭ ᱾ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱨᱮᱭᱟᱜ ᱩᱛᱚᱨ ᱨᱮ ᱠᱚᱵᱤᱱᱤ ᱜᱟᱰᱟ ᱟᱨ ᱫᱩᱠᱷᱤᱱ ᱱᱟᱠᱷᱟᱨᱮ ᱢᱳᱭᱟᱨ ᱜᱟᱰᱟ ᱟᱨ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱛᱟᱞᱟᱛᱮ ᱫᱚ ᱱᱩᱜᱩ ᱜᱟᱰᱟ ᱞᱤᱸᱜᱤᱱ ᱠᱟᱱᱟ ᱾ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱨᱮᱭᱟᱜ ᱩᱥᱩᱞ ᱴᱷᱟᱶ ᱫᱚ ᱦᱤᱢᱟᱵᱚᱛ ᱜᱳᱯᱟᱲᱥᱣᱟᱢᱤ ᱵᱮᱴᱴᱟ ᱧᱩᱛᱩᱢ ᱛᱮ ᱵᱟᱰᱟᱭᱚᱜ ᱠᱟᱱᱟ ᱾ ᱱᱚᱶᱟ ᱪᱮᱛᱟᱱ ᱨᱮ ᱦᱤᱱᱫᱩ ᱠᱚ ᱞᱟ.ᱜᱤᱱ ᱢᱩᱸᱫᱽᱨᱤ ᱢᱮᱱᱟᱜᱼᱟ ᱾

ᱯᱚᱨᱮᱛ & ᱡᱤᱵᱽᱡᱩᱱᱛᱩ

ᱟᱰᱤᱜᱟᱱ ᱟᱫᱚᱜᱠᱟᱱ ᱞᱮᱠᱟᱱᱠᱩᱫ ᱟᱨ ᱟᱫ ᱥᱟᱨᱤᱠᱟᱱ ᱨᱮᱱ ᱥᱟᱨᱮᱡ ᱡᱟᱱᱣᱟᱨ,ᱫᱟᱨᱮᱱᱟ.ᱬᱤ ᱱᱚᱰᱮ ᱧᱟᱢᱚᱜ ᱜᱮᱭᱟ ᱾

ᱫᱟᱨᱮ

ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱨᱮ ᱧᱮᱞᱚᱜᱠᱟᱱ ᱫᱟᱨᱮ ᱠᱚ ᱫᱚ:- ᱥᱟ.ᱜᱽᱣᱟ.ᱱ (Tectona grandis), ᱥᱤᱥᱩ (Dalbergia latifolia), ᱪᱚᱱᱫᱚᱱ (Santalum album), ᱚᱥᱚᱱ (Terminalia tomentosa), ᱯᱤᱭᱟᱥᱟᱲᱚ (Pterocarpus marsupium), ᱢᱟᱫ (Dendrocalamus strictus ᱟᱨ ᱫᱷᱟᱢᱚᱱ ᱫᱟᱨᱮ Bambusa arundinacea) ।

ᱵᱟᱦᱟ ᱟᱨ ᱡᱚ ᱠᱚ ᱧᱟᱢ ᱞᱟ.ᱜᱤᱱ ᱞᱮᱠᱟᱱ ᱫᱟᱨᱮ ᱧᱟᱢᱚᱜᱼᱟ ᱾ ᱡᱮᱢᱟᱱ; ᱠᱟᱫᱟᱢ (Adina cordifolia), ᱢᱮᱨᱟᱞ (Emblica officinalis), ᱥᱤᱫᱷᱮᱥᱣᱚᱨᱚ ᱵᱟᱦᱟ ᱫᱟᱨᱮ (Lagerstroemia lanceolata), ᱫᱷᱚᱵᱚᱰ (Anogeissus latifolia), ᱦᱚᱨᱤᱰᱟ (Terminalia chebula), ᱠᱩᱥᱩᱢᱤ (Schleichera trijuga), ᱤᱱᱫᱽᱨᱚᱢᱚᱭᱤ (Odina wodiar), ᱯᱚᱲᱟᱥ ᱵᱟᱦᱟ (Butea monosperma), ᱥᱩᱱᱮᱨᱤ ᱫᱟᱨᱮ (Cassia fistula), ᱵᱷᱮᱨᱩ ᱫᱟᱨᱮ (Chloroxylon swietenia), ᱟᱠᱟᱥ (Acacia catechu), ᱞᱟᱠᱷᱚ (Shorea roxburghii) ᱟᱨ ᱤᱱᱰᱤᱜᱳᱼᱡᱚ ᱫᱟᱨᱮ (Randia uliginosa) ।

ᱡᱤᱵᱽ ᱡᱩᱱᱛᱩ

ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱨᱟᱠᱷᱟᱵᱤᱨ ᱨᱮ “Endangered” ᱟᱨ “Vulnerable” ᱜᱷᱟᱨᱚᱸᱡᱽ ᱨᱮᱱ ᱟᱢᱰᱤᱜᱟᱱ ᱡᱩᱱᱛᱩ ᱢᱮᱱᱟᱜ ᱡᱚᱣᱟ, ᱡᱮᱢᱚᱱ – ᱦᱟ.ᱛᱤ, ᱛᱟᱢᱨᱩᱵ, ᱵᱤᱨ ᱛᱩᱭᱩ, ᱵᱟᱱᱟ, ᱜᱳᱢᱩᱸᱦᱟ ᱛᱟᱭᱟᱱ, ᱚᱡᱚᱜᱚᱨᱚ ᱵᱤᱧ, ᱥᱮᱞᱮᱵ, ᱛᱩᱭᱩ ᱟᱨ ᱰᱷᱳᱞ ᱥᱮᱛᱟ ᱮᱢᱟᱱ ᱾

ᱛᱚᱣᱟ ᱧᱩ ᱠᱩᱫ ᱡᱩᱱᱛᱩ

ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ.ᱨᱤ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱨᱮᱭᱟᱜ ᱠᱚᱵᱤᱱᱤ ᱜᱟᱰᱟ ᱟᱲᱮᱨᱮ ᱢᱤᱫ ᱛᱩᱭᱩ ᱜᱷᱟᱸᱨᱚᱡᱽ

ᱢᱤᱫ ᱦᱟ.ᱬᱩ

ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱨᱤᱱᱤᱡ ᱵᱟᱨᱭᱟ ᱨᱩᱯ ᱦᱮᱱᱟᱜ ᱨᱩᱪᱤ ᱪᱮᱬᱮ (Changeable hawk-eagle)

ᱠᱚᱵᱤᱱᱤ ᱟᱲᱮᱨᱮ ᱢᱟᱫ ᱵᱩᱴᱟ. ᱨᱮ ᱦᱟ.ᱠᱩᱥᱟᱵ ᱪᱮᱬᱮ (ମାଛରଙ୍କା)

ᱵᱤᱼᱤᱴᱚᱨ ᱪᱮᱬᱮ

ᱵᱤᱨ ᱨᱤᱱ ᱛᱚᱣᱟ ᱧᱩᱧᱩ ᱡᱩᱱᱛᱩᱠᱚ ᱫᱚ ᱦᱩᱭᱩᱜ ᱠᱟᱱᱟ; ᱪᱤᱛᱚᱞ ᱥᱮᱞᱮᱵ, ᱦᱟ.ᱬᱩ, ᱱᱮᱯᱟᱲᱤ ᱜᱩᱰᱩ, ᱦᱟ.ᱛᱤ ᱮᱢᱟᱱ । ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱨᱮᱱ ᱛᱚᱣᱟ ᱧᱩᱧᱩ ᱡᱩᱱᱛᱩ ᱫᱚ ᱑᱙᱙᱗ ᱨᱮ ᱠᱚ ᱞᱮᱠᱷᱟ ᱞᱮᱫ ᱠᱚᱣᱟ :

ᱛᱚᱣᱟ ᱧᱩ ᱡᱩᱱᱛᱩ ᱠᱚ	᱑᱙᱙᱑	᱑᱙᱙᱓	᱑᱙᱙᱕	᱑᱙᱙᱗
ᱛᱟ.ᱨᱩᱵ	᱕᱘	᱖᱖	᱗᱔	᱗᱕
ᱠᱚᱞᱚᱨᱟᱯᱚᱛᱚᱨᱤᱭᱟ ᱛᱟ.ᱨᱩᱵ	᱕᱑	᱘᱑	᱘᱖	᱘᱘
ᱦᱟ.ᱛᱤ	᱑᱑᱐᱗	᱒᱒᱑᱔	᱒᱒᱑᱔	᱓᱔᱗᱑
ᱵᱤᱨ ᱛᱩᱭᱩ	᱑᱐᱙᱗	᱑᱓᱗᱓	᱑᱓᱗᱓	᱒᱔᱒᱗
ᱰᱷᱳᱞ ᱥᱮᱛᱟ	᱑᱔᱘	᱑᱘᱑	᱑᱘᱑	ᱵᱟᱝ ᱵᱟᱰᱟᱭᱠᱟᱱᱟ
ᱪᱤᱛᱚᱞ ᱥᱮᱞᱮᱵ	᱓᱓᱓᱓	᱕᱘᱕᱘	᱕᱘᱕᱘	᱘᱒᱐᱓
ᱥᱚᱢᱵᱚᱨ	᱗᱐᱖	᱑᱑᱙᱖	᱑᱑᱙᱖	᱒᱓᱘᱖
ᱵᱟᱱᱟ	᱕᱑	᱖᱖	᱖᱖	ᱵᱟᱝ ᱵᱟᱰᱟᱭ ᱠᱟᱱᱟ
ᱯᱩᱱᱭᱟ. ᱫᱮᱨᱮᱧᱠᱩᱫ	᱑᱔	ᱵᱟᱝ ᱵᱟᱰᱟᱭ ᱠᱟᱱᱟ	ᱵᱟᱝ ᱵᱟᱰᱟᱭ ᱠᱟᱱᱟ	ᱵᱟᱝ ᱵᱟᱰᱟᱭ ᱠᱟᱱᱟ
ᱦᱟ.ᱬᱩ		᱑᱗᱕᱑	᱑᱗᱕᱑	᱑᱘᱕᱑
ᱵᱟᱨᱦᱟ	᱑᱔᱘	᱑᱘᱑	᱑᱘᱑	ᱵᱟᱝ ᱵᱟᱰᱟᱭ ᱠᱟᱱᱟ
ᱠᱩᱴᱩᱨᱟ	᱗᱑	᱑᱓᱑	᱑᱓᱑	ᱵᱟᱝ ᱵᱟᱰᱟᱭ ᱠᱟᱱᱟ

ᱪᱮᱬᱮ

ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱨᱮ ᱢᱮᱱᱟᱜ ᱪᱮᱬᱮ ᱠᱚ – ᱢᱟᱨᱟᱜ, ᱵᱤᱨ ᱥᱤᱢ, ᱠᱟ.ᱦᱩ ᱟᱨ ᱰᱷᱤᱯᱪᱩᱭ । ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱨᱮ ᱒᱐᱐ ᱠᱷᱚᱱ ᱡᱟ.ᱥᱛᱤ ᱞᱮᱠᱟᱱᱠᱩᱫ ᱪᱮᱬᱮ ᱢᱮᱱᱟᱜ ᱠᱚᱣᱟ ᱾ ᱦᱚᱱᱤ ᱵᱚᱡᱟᱰ,ᱮᱥᱤᱭᱟ ᱨᱟᱡᱽ ᱜᱤᱫᱤ,ᱜᱤᱫᱤ,ᱧᱮᱞᱮ ᱡᱚᱢ ᱪᱮᱬᱮ,ᱦᱩᱯᱤ,ᱵᱷᱚᱫᱚᱵᱷᱚᱫᱚᱲᱤᱭᱟ.,ᱢᱟ.ᱴᱤᱭᱟ. ᱠᱚᱠᱚᱨ,ᱟᱨ ᱟᱭᱢᱟ ᱪᱮᱬᱮ ᱠᱚ ᱾

ᱮᱴᱟᱜ ᱡᱤᱣᱤᱵ ᱡᱤᱭᱟ.ᱲᱤ

ᱨᱮᱯᱴᱟᱭᱤᱞᱥ ᱠᱚ ᱛᱟᱞᱟᱨᱮ ᱱᱟᱜᱽ ᱵᱤᱧ,ᱚᱡᱚᱜᱚᱨᱚ ᱵᱤᱧ, ᱵᱚᱰᱟ ᱵᱤᱧ, ᱜᱩᱢᱳᱦᱟᱸ ᱛᱟᱭᱟᱱ, ᱜᱳᱫᱷᱤ, ᱵᱚᱦᱩᱨᱩᱯᱤ ᱮᱸᱰᱩᱣᱚ, ᱜᱟ.ᱰᱤᱭᱟ. ᱦᱚᱨᱚ, ᱱᱮᱣᱩᱲᱚ, ᱩᱰᱟ.ᱱ ᱛᱩᱲ ᱮᱢᱟᱱ ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱨᱮ ᱢᱮᱱᱟᱜ ᱠᱚᱜᱼᱟ ।

ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱵᱤᱨ ᱨᱮ ᱟ.ᱰᱤᱜᱟᱱ ᱯᱟᱨᱡᱟᱯᱚᱛᱤ/ᱯᱟ.ᱛᱱᱩ ᱠᱚ ᱧᱮᱞᱚᱜᱼᱟ । ᱩᱱᱠᱩ ᱠᱷᱚᱱ ᱠᱚᱢᱚᱱ ᱨᱳᱡᱽ, ᱠᱨᱤᱢᱥᱚᱱ ᱨᱳᱡᱽ, ᱠᱚᱢᱚᱱ ᱡᱮ,ᱴᱮᱞᱰ,ᱞᱟ.ᱭᱤᱢ,ᱢᱟᱞᱟᱵᱟᱨ ᱨᱟᱵᱷᱮᱱᱟ,ᱢᱳᱢᱳᱨᱱ,ᱨᱮᱰ ᱦᱮᱞᱮᱱ,ᱵᱽᱞᱩ ᱢᱳᱢᱳᱨᱱ,ᱵᱚᱰᱣᱤᱝᱜ,ᱠᱚᱢᱚᱱ ᱣᱟᱱᱰᱚᱨ ᱮᱢᱟᱱ ᱠᱚ ।^[᱖]

ᱟ.ᱰᱤ ᱞᱮᱠᱟᱱ ᱢᱩᱡ ᱱᱚᱶᱟ ᱵᱤᱨ ᱨᱮᱠᱚ ᱧᱮᱞᱚᱜᱼᱟ, ᱛᱚᱵᱮ ᱠᱤᱪᱷᱩᱜᱟᱱ ᱢᱩᱡ ᱫᱚ ᱱᱤᱛ ᱵᱷᱩᱨ ᱟ.ᱣᱨᱤ ᱠᱚ ᱪᱤᱱᱦᱟ.ᱣᱠᱟᱱ ᱜᱮᱭᱟ ।^[᱗]

ᱚᱱᱟ ᱠᱚ ᱵᱮᱜᱚᱨ ᱟ.ᱵᱤ ᱞᱮᱠᱟᱱ ᱛᱤᱡᱩ ᱟᱨ ᱜᱳᱨᱤᱡ ᱛᱤᱡᱩ ᱠᱚ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ.ᱨᱤ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱨᱮ ᱠᱚ ᱧᱮᱞᱚᱜ ᱜᱮᱭᱟ । ^[᱗]^[᱘]

ᱠᱩᱨᱩᱢᱩᱴᱩ ᱟᱨ ᱮᱴᱠᱮᱴᱚᱬᱮ

ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱵᱤᱨ ᱥᱩᱨ ᱨᱮ‌ᱢᱮᱱᱟᱜ ᱒᱐᱐ ᱜᱟᱱ ᱟ.ᱛᱩ ᱨᱮᱱ ᱚᱲᱟᱜ ᱟ.ᱥᱩᱞ ᱡᱩᱱᱛᱩ ᱠᱚ ᱞᱟ.ᱜᱤᱱ ᱱᱚᱰᱮ ᱜᱷᱟᱥ ᱧᱟᱢᱚᱜᱼᱟ ᱾ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱠᱷᱚᱱ ᱠᱟᱴ ᱟᱨ ᱵᱤᱨ ᱨᱮᱭᱟᱜ ᱡᱤᱱᱤᱥ ᱠᱚ ᱦᱚᱸ ᱟᱞᱜᱮ ᱛᱮᱜᱮ ᱧᱟᱢᱚᱜ ᱜᱮᱭᱟ ᱾ ᱱᱚᱶᱟ ᱨᱟᱠᱷᱟ ᱵᱤᱨ ᱥᱩᱨ ᱟ.ᱛᱩ ᱨᱮ ᱑᱕,᱐᱐᱐ ᱜᱟᱱ ᱰᱟᱝᱜᱽᱨᱤ ᱢᱮᱱᱟᱜ ᱠᱚᱣᱟ ᱾ ᱱᱩᱜᱩ ᱨᱟᱠᱷᱟᱵᱤᱨ ᱟᱨ ᱦᱤᱢᱟᱵᱚᱛ ᱜᱳᱯᱟᱲᱥᱣᱟᱢᱤ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ.ᱨᱤ ᱵᱟᱜᱟᱱ ᱨᱮᱭᱟᱜ ᱩᱛᱚᱨᱼᱯᱚᱪᱷᱤ ᱫᱷᱟᱨᱮ ᱨᱮᱭᱟᱜ ᱵᱤᱨ ᱨᱮ ᱜᱟ.ᱭ ᱠᱟᱰᱟ ᱟ.ᱛᱤᱧ ᱞᱟ.ᱜᱤᱱ ᱠᱚ ᱟᱲᱟᱜ ᱠᱚᱣᱟ ᱾

ᱵᱟᱱᱫᱤᱯᱩᱨ ᱛᱟᱞᱟ ᱛᱮ ᱥᱮᱱᱠᱟᱱ ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ.ᱨᱤ ᱥᱚᱲᱚᱠᱼ᱖᱗

ᱡᱟ.ᱛᱤᱭᱟ.ᱨᱤ ᱥᱚᱲᱚᱠ - ᱖᱗ ᱯᱟᱨᱚᱢᱚᱜ ᱠᱟᱱ ᱢᱤᱫ‌ᱦᱟ.ᱛᱤ

ᱵᱩᱨ ᱨᱮ ᱟ.ᱛᱤᱧ ᱠᱟᱱ ᱰᱟ.ᱝᱜᱽᱨᱤ ᱠᱚᱣᱟᱜ ᱦᱚᱲᱢᱚ ᱨᱮ ᱵᱷᱟᱭᱨᱚᱥ ᱠᱚ ᱛᱟᱦᱮᱸᱱ ᱠᱷᱚᱱ ᱟᱞᱜᱟ ᱛᱮᱜᱮ ᱵᱤᱨ ᱡᱩᱱᱛᱩ ᱴᱷᱮᱱ ᱠᱚ ᱩᱪᱟ.ᱲᱚᱜᱼᱟ ᱾ ᱚᱱᱟ ᱠᱷᱟ.ᱛᱤᱨ ᱩᱱᱠᱩ ᱦᱚᱸ ᱵᱮᱢᱟᱨ ᱟᱡᱟᱨ ᱧᱟᱢ ᱠᱚ ᱜᱮᱭᱟ ᱾ ଜଙ୍ଗଲରେ ଗୋରୁଗାଈ ଚରିଲେ ସେମାନଙ୍କ ଦେହରେ ରହିଥିବା ଜୀବାଣୁ ତୃଣ, ଗଛ ଇତ୍ୟାଦି ଜରିଆରେ ଜଙ୍ଗଲର ଜୀବଙ୍କ ଶରୀରକୁ ଯାଆନ୍ତି । ତେଣୁ ଗୋରୁଗାଈଙ୍କୁ କୌଣସି ରୋଗ ହୋଇଥିଲେ ତାହା ଅତି ସହଜରେ ବନ୍ୟଜୀବଙ୍କୁ ସଂକ୍ରମିତ ହୋଇଯାଏ । ୧୯୬୮ ମସିହାରେ ରିଣ୍ଡର୍‍ପେଷ୍ଟ୍ ନାମକ ଭୂତାଣୁଜନିତ ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ବହୁ ବନ୍ୟ ଗୟଳ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରିଥିଲେ । ୧୯ଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ବ୍ରିଟିଶ୍‍ମାନେ ଏହି ସବୁ ଜଙ୍ଗଲକୁ ଚା’ ବଗିଚା ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲେ ଓ ତେଣୁ ଲାଣ୍ଟାନା ବୁଦା ରୋପଣ କରୁଥିଲେ । ଏହି ଲାଣ୍ଟାନା ବୁଦା ମାଳି ଯାଇ ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଔଷଧି ବୃକ୍ଷ ଓ ସାଧାରଣ ଗଛ ବଢ଼ିବାକୁ ଦିଏନାହିଁ, ତେଣୁ ଜଙ୍ଗଲର ବିକାଶରେ ବାଧା ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଲାଣ୍ଟାନା ଏକ ପ୍ରକାରର କଣ୍ଟକମୟ ବୁଦା । ଏହା ଜଙ୍ଗଲର ଜମିକୁ ଘୋଡ଼ାଇ ରଖେ । ଲାଣ୍ଟାନା ବୁଦା ନିକଟରେ ବହୁତ ମଶା ରୁହନ୍ତି । ତେଣୁ ଅନ୍ୟ ତୃଣଭୋଜୀ ପ୍ରାଣୀ ଏହା ନିକଟକୁ ଯାଆନ୍ତି ନାହିଁ ବା ଏହାକୁ ଖାଆନ୍ତି ନାହିଁ । ଏହି ଗଛ ମାଳି ଚାଲେ ଓ ତୃଣଭୋଜୀଙ୍କ ଖାଇବା ପାଇଁ ଉଦ୍ଦୀଷ୍ଟ ଗଛ, ଲତା, ଘାସ ଇତ୍ୟାଦି କମି କମି ଯାଏ । ପାର୍ଥେନିୟମ୍ ପରି ଅନାବନା ଗଛ ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ବଢ଼ିଯାଇଥିବାରୁ ଜଙ୍ଗଲର ଶୋଭା ଓ ଜୈବ ବିବିଧତା ପ୍ରତି ବିପଦ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ।

ହାତୀମାନେ ଶୁଷ୍କରୁ ଆର୍ଦ୍ର ଅଞ୍ଚଳକୁ ସ୍ଥାନ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରୁଥାନ୍ତି । ତେଣୁ ସେମାନେ ମନୁଷ୍ୟ ବସବାସ କରୁଥିବା ଅଞ୍ଚଳ ପଟକୁ ମଧ୍ୟ ବେଳେବେଳେ ଚାଲି ଆସନ୍ତି । ଏହା ଫଳରେ ସେମାନେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ଆଡ଼କୁ ଆକୃଷ୍ଟ ହୁଅନ୍ତି ଓ ମନୁଷ୍ୟ-ହାତୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ତିକ୍ତତା ବଢ଼େ । ହାତୀମାନେ ଆଖୁ କିଆରୀ ପ୍ରତି ଖୁବ୍ ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାନ୍ତି, ତେଣୁ ହାତୀ କିଆରୀରେ ପଶିଲେ ବହୁ ଆଖୁ ଫସଲ ନଷ୍ଟ ହୁଏ ।

୧୮୧ ଓ ୭୬୬ ନମ୍ବର ଜାତୀୟ ରାଜପଥ ବାନ୍ଦୀପୁର ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ ମଝି ଦେଇ ଯାଇଛି । ରାଜପଥର ଚଉଡ଼ା ସଡ଼କରେ ଗାଡ଼ିଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ରୁତ ବେଗରେ ଯିବାଆସିବା କରନ୍ତି । ଏହା ଏକ ବିରାଟ ବଡ଼ ସମସ୍ୟା । ବନ ବିଭାଗ ଅଧିକାରୀମାନେ ଯାତ୍ରୀ ଓ ବାହନ ଚାଳକଙ୍କୁ ଯେତେ ସାବଧାନ କରାଇଲେ ଓ ଚେତାବନୀ ଦେଲେ ମଧ୍ୟ ବହୁ ସମୟରେ ବନ୍ୟଜୀବଙ୍କ ସହ ଗାଡ଼ି ଧକ୍କା ହୁଏ ଓ ଅତୀତରେ ବହୁ ଜୀବ ଅକାଳ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରିଛନ୍ତି । ତେଣୁ କିଛି ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଞ୍ଚଳରେ ସନ୍ଧ୍ୟା ୬ରୁ ସକାଳ ୬ଟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗାଡ଼ି ଚଳାଚଳ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯିବାର ଚେଷ୍ଟା ଚାଲିଛି ।^[᱙] ଏପରି ମୃତ୍ୟୁ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବେ ଲୁପ୍ତପ୍ରାୟ ଓ ସଙ୍କଟାପନ୍ନ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ପାଇଁ ଅପୂରଣୀୟ କ୍ଷତିକାରକ ସାବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇପାରେ ଓ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଲୋପ ହେବାର କାରଣ ସାଜିପାରେ ।

ᱪᱤᱛᱟ.ᱨ ᱜᱟᱞᱮᱨᱤ

ᱡᱤᱞ ᱛᱟᱺᱜᱤᱨᱮ ᱛᱟᱢᱨᱩᱵ
ᱯᱟᱭᱨᱟᱜ ᱠᱟᱱ ᱛᱟᱨᱩᱵ
ᱵᱤᱨ ᱜᱚᱭᱚᱲᱚ (ଗୟଳ)
ᱰᱷᱳᱞ(Dhole) ᱮᱢᱟᱱ ᱠᱚ ᱪᱤᱛᱚᱞ ᱡᱤᱞ ᱡᱚᱢ ᱚᱠᱛᱚ
ᱟᱺᱰᱤᱭᱟ. ᱫᱚᱱᱛᱟ ᱦᱟ.ᱛᱤ
ବନ୍ୟ ଗୟଳ
ᱟᱺᱰᱭᱟ. ᱪᱤᱛᱚᱞ ᱥᱮᱞᱮᱵ
ᱢᱤᱫ ᱜᱚᱴ ᱰᱷᱳᱞ (Dhole) ᱥᱮᱞᱮᱵ ᱠᱟ‌ᱥᱮᱸᱫᱽᱨᱟ ᱭᱮ‌ ᱠᱟᱱᱟ
ᱢᱟᱨᱟᱜ
ᱞᱤᱞ ᱯᱤᱭᱮᱨᱳᱴ ᱯᱟ.ᱛᱱᱤ
ᱵᱚᱥᱚᱵᱷᱚᱠᱚᱴᱮ ᱟᱺᱰᱤᱭᱟ. ᱛᱟ.ᱨᱩᱵ
ᱠᱚᱵᱤᱱᱤ ᱟᱲᱮᱨᱮ ᱱᱮᱯᱟᱲᱤ ᱜᱩᱰᱩ
ᱠᱩᱞᱟ.ᱭ
ᱛᱟ.ᱨᱩᱵ ᱟᱨ ᱜᱟᱭᱟᱲ(ଗୟଳ)-ᱟᱜ ᱯᱟᱸᱡᱟ

ᱟᱨ ᱦᱚᱸ ᱧᱮᱞᱢᱮ

ᱥᱟ.ᱠᱷᱭᱟ.ᱛ

↑ "Bandipur National park". Mysore.nic.in. Retrieved 2012-10-08.
↑ "Bandipur". mysore.ind.in. Retrieved 2013-01-13.
↑ "Taming traffic in Bandipur National Park". Wildlifetrustofindia.org. Retrieved 2012-10-08.
↑ "Night traffic ban at Bandipur extended from 9 to 12 hours". Deccanherlad.com. Retrieved 2012-10-08.
↑ "Jungle Lodges, Bandipur". Junglelodges.com. Archived from the original on 25 ᱡᱩᱱ 2012. Retrieved 8 ᱚᱠᱴᱚᱵᱚᱨ 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
↑ Compiled by Green Club, Mysore
↑ ^᱗.᱐ ^᱗.᱑ Compiled by Green Club, Mysore with the Help of Dr. Priyadharshan Dharmarajan, ATREE
↑ Srivatsa, Sharath S. (8 June 2005). "Counting ants and butterflies". Karnataka. The Hindu. Archived from the original on 2007-12-05. Retrieved 2009-04-11.
↑ Padmaparna Ghosh (2010-10-22). "Close encounters of the wild kind". Livemint. Retrieved 2012-10-08.

ᱵᱟ.ᱲᱛᱤ ᱡᱚᱱᱚᱲ

Park brochure from Karnataka Forest Department
Wildlife India Archived ᱒᱐᱑᱔-᱐᱘-᱒᱓ at the Wayback Machine.
Nilgiri Biosphere Reserve Archived ᱒᱐᱐᱙-᱐᱒-᱑᱒ at the Wayback Machine.
Bandipur Accommodation

[1] "Bandipur National park". Mysore.nic.in. Retrieved 2012-10-08.

[2] "Bandipur". mysore.ind.in. Retrieved 2013-01-13.

[3] "Taming traffic in Bandipur National Park". Wildlifetrustofindia.org. Retrieved 2012-10-08.

[4] "Night traffic ban at Bandipur extended from 9 to 12 hours". Deccanherlad.com. Retrieved 2012-10-08.

[5] "Jungle Lodges, Bandipur". Junglelodges.com. Archived from the original on 25 ᱡᱩᱱ 2012. Retrieved 8 ᱚᱠᱴᱚᱵᱚᱨ 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (help)

[6] Compiled by Green Club, Mysore

[ReferenceA-7] ᱗.᱐ ^᱗.᱑ Compiled by Green Club, Mysore with the Help of Dr. Priyadharshan Dharmarajan, ATREE

[Srivasta-8] Srivatsa, Sharath S. (8 June 2005). "Counting ants and butterflies". Karnataka. The Hindu. Archived from the original on 2007-12-05. Retrieved 2009-04-11.

[9] Padmaparna Ghosh (2010-10-22). "Close encounters of the wild kind". Livemint. Retrieved 2012-10-08.

[᱑]

[᱒]

[᱓]

[᱔]

[᱕]

[᱖]

[᱗]

[᱘]

[᱙]